Dissertaties Historische Kartografie / Theses History of Cartography

Ortelius’ Theatrum Orbis Terrarum (1570-1641): Characteristics and development of a sample of on verso map texts

Diss. Utrecht 20 februari 2009

Full text open access

Terug naar overzicht dissertaties / Back to overview PhD-theses

Nederlandse samenvatting

Ortelius’ Theatrum Orbis Terrarum (1570-1641): Kenmerken en ontwikkeling van een steekproef van on verso kaartteksten

Waarom de teksten op de achterzijde van de atlaskaarten, geschreven door een van de best onderzochte kartografen, namelijk Abraham Ortelius in zijn Theatrum Orbis Terrarum waarvan de eerste editie verscheen in 1570 na 450 jaar nog nooit zijn onderzocht zal wel een onderwerp van speculatie blijven. Deze studie poogt aan te tonen dat deze teksten vele innovaties bevatten.
Voor dat doel zijn als steekproef van tien van de atlaskaarten van Ortelius’ Theatrum de teksten op de achterzijde onderzocht en naar het modern Engels vertaald. Daarbij bleek dat deze teksten een veel nauwkeuriger middel zijn om losse kaarten te dateren dan de staten van de kaart op de
voorkant. Tevens bleek dat de teksten in twee soorten uiteenvallen: wetenschappelijke teksten die werden geschreven voor de Latijnse atlas edities en de daarvan afgeleide Spaanse, post-1573 Duitse, Italiaanse en Engelse edities. Daarnaast schreef Ortelius populaire of volkstaal-teksten voor de Nederlandse, Franse en de 1572/1573 Duitse edities van zijn atlas. Deze twee soorten teksten waren afgestemd op de beoogde doelgroep: de Latijnse teksten en derivaten richtten zich op een academisch renaissance publiek dat zijn klassieken kende. De populaire teksten in het Nederlands, Frans en vroeg-Duits richtten zich op niet-academici zoals welvarende kooplieden en ambtenaren. Deze atlassen behoren tot de duurste en tevens de best verkochte boeken van de 16e eeuw.
De teksten zoals die op de voorkant van sommige kaarten zijn opgenomen verwijzen nooit naar de teksten op de achterkant, maar omgekeerd verwijzen de achterkant-teksten voortdurend naar informatie op de kaart zelf.
De wetenschappelijke teksten groeiden bij elke nieuwe editie in omvang en informatief gehalte tot Ortelius’ dood in 1598. De populaire teksten veranderden niet of nauwelijks van vorm. De vertalingen zijn welgemeende pogingen de inhoud van teksten adequaat in de doeltaal weer te geven, maar ontmoeten hindernissen op weg naar dit doel: plaatsnamen en persoonsnamen blijken per taal te verschillen als exoniemen (Parijs i.p.v. Paris) en ‘exoniemen’ hetgeen de transparantie tussen de teksten in verschillende talen niet ten goede komt. Ortelius was zich van dit nadeel bewust en geeft daarom in de tekst op de achterkant van de Lage Landen-kaart een uitvoerige lijst van plaatsnamen in soms wel zes verschillende talen. Zo kon verwarring tussen deze plaatsnamen in verschillende talen worden voorkomen. Daarnaast maken culturele, sociale en politieke verschillen per taalgebied het vaak noodzakelijk om niet naar vorm maar naar funktie te vertalen.
De inventaris van alle bibliografische bronnen die Ortelius in zijn complete on verso teksten noemt vormen tesamen hoogstwaarschijnlijk een omvangrijk onderdeel van zijn nog omvangrijkere bibliotheek. Ze laten zien dat Ortelius het meeste vertrouwen had in de klassieke auteurs, iets minder in zijn tijdgenoten en het minst in middeleeuwse auteurs wat betreft hun betrouwbaarheid en geloofwaardigheid.